Ауыл балаларын шығармашылық шеберлікке шыңдап жүрген ұстаз Сарыағаш ауданына қарасты Дарбаза ауылындағы №63 жалпы білім беретін мектебінде ұстаздық қызмет етеді. Технология пәнінің мұғалімі Бахтияр Полатбеков 20 жылдан аса уақыт шәкірттерін біліммен қатар, еңбекке баулып, шығармашылықтың шыңына шығаруда. Қазіргі жазғы демалыста да ауыл балаларын қолөнер туындыларын жасауға бағыттап, уақыттарын ұтымды пайдалануға үйретіп отыр.
Балалардың көз сүріндіретін туындыларынан мектепте көрме де жасақталған: қазақтың ұлы тұлғаларының портреттері, тарихтағы батырлар мен ауыл тынысын бейнелейтін картиналар, ұлттық аспаптар сынды қолөнер бұйымдарын жасауда.
20 жылдан астам балалардың танымын кеңейтіп, шығармашылығын дамытқан ұстаздың шәкірттері де осал емес. Алды аудандық, облыстық ғылыми-шығармашылық жарыстарда топ жарып жүр. Республикалық «Алтын қазына» көркем және сәндік қолданбалы өнер бойынша көрмеге қатысып, аудандық, облыстық кезеңінде жүлделі орынды иемденгендері де бар.
Шығармашыл ұстаз көпшілікке ағаш шебері деген атпен таныс. Ағаштан түйін түйіп, жасаған түрлі бұйымдары мәдени шараларда көпшіліктің назарына көрме ретінде ұсынылады. Енді ұстаздың туындыларының қатарында өз шәкірттерінің өнерлері қатар тұруда. Ауыл мектебінің ұстазы осылайша ұлттық өнер түрін жаңғыртып жүр.
Қазақтың сәндік-қолданбалы өнерінің маңызды түрі ағаш өңдеу ісі болды. Қазақстан аумағындағы шығармашылық қызметтің бұл түрінің бастаулары археологиялық зерттеулерге сәйкес мезолиттік, кейінгі палеолиттік, энеолиттік кезеңдерден шығады. Көшпелі өмір салтының басым болуы және қазақтардың дәстүрлі тұрғын үйінің сипаты ағашты тұрмыстық-құрылыс материалы ретінде пайдалануды анықтады, сонымен қатар, ағаш экологиялыққа және жеңіл салмаққа ие. Одан қазақтар өзінің заттық дүниесінің едәуір бөлігін тұрғын үйден, жиһаздан, ыдыстан, музыкалық аспаптардан бастап, XX ғасырдың екінші жартысына дейін қару-жарақ пен көлік құралдарының бөлшектерін жасаумен аяқтады. Ағаш өңдеу өнері ғасырлар бойы дамып, қалыптасып келе жатқан халық шығармашылығының сарқылмас қайнар көзі, халық мәдениетінің айнасы. Осы орайда Түркістан облысының тұрғындарының назарына Ш.Тоқтабаева сынды отандық ғалымдарымыздың еңбегіне сүйене отырып, XIX-XX ғасырлардағы қазақтардың ағашты көркемдеу кәсібі туралы тереңірек айтпақпыз.
Ағаш ұсталар шеберханасында (дүкен, ұсталық, ұстаханада) шұғылданды, оның астында отырықшы аудандарда аулалық құрылысты бейімдеді, ал көшпелі жағдайда шеберлер ескі киіз үйді жиі пайдаланды немесе ауладағы қалқаның астында жұмыс істеді. Қолөнерші ауылмен бірге көшті немесе тапсырыстарды қабылдап, басқа жерлерге кетіп отырды. Бай адамдар әдетте қызына жасау дайындау кезінде алыс жерлерден ең дарынды деген шеберлерді алдыртты.
Шеберлер аралайтын, шабатын, кесетін, бұрғылайтын, ажарлайтын құралдарды пайдаланды. XIX ғасырдың екінші жартысында капиталистік қатынастардың дамуымен, қалалық базардың қарқындауымен байланысты көптеген ауыл шеберлері бәсекелестікті сезіп, ресейлік құралдарды: сүргілерді, қысқыштарды, егеулерді, бұрғыларды, сондай-ақ қайрау және тегістеу станоктарын сатып ала бастады.
Техникалық тәсілдерден шеберлер дәстүрлі түрде аралауды, нақыштауды, оймалауды (сұлбалық оймыш, жайпақ бедерлі оймыш, екі немесе үш қырлы шұңқырлы оймыш, сондай ақ көлемді және өтпелі селдір өрнекті оймыш) меңгерді. Сондай-ақ ағашты әшекейлеуді пайдаланды. Жиһазға балқарағай, ыдыс-аяққа – терек, қайың және оның тамыры мен қабығын қоса, ал киіз үйдің сүйегі үшін – берік қарағай қолданылды.
Шеберлер арасында біліктілік өрбу болды. Таңдаулы заттарды жасаушы шеберлер қасшебер, қарапайым заттарды дайындаушы ағаш өңдеушілер балташебер деп аталды. Таңдаулы нәзік оймыштауды жасайтын дарынды шеберлер «ағаштан түйін түю» деген теңеу сөзге лайық болды. Егер бір ауылдарда жалғыз ағаш өңдеуші шеберлер барлық санаттағы заттарды дайындаумен айналысса, онда мұндай шеберлер көп болған басқа жерлерде қолөнер өндірісінің бұйымдары санаты бойынша бөлінді.
Ағаш өңдеу ісін дамытуға Қазақстанның табиғи жағдайлары – орманның болуы ықпал етті. Ағаштың түрлері әртүрлі: қылқан жапырақты – шырша, майқарағай, қарағай, самырсын, жұмсақтүкті – аққайың, көктерек, терек, емен, тал, сондай-ақ терек, тобылғы, ал Қазақстанның оңтүстігінде тұт ағашы және жаңғақ бар.
Ағаш өңдеушілер өнімдерінің сұрыптамасы әртүрлі болды. Қысқы стационарлық, күзгі-көктемгі тұрғын үйлер, киіз үй сүйектері, қоршаулар-мал қоралары, шаруашылық жұмыстарына арналған құралдар (күректер, кетпендер, соқалар, шалғылар), аушы құстары бар аңшы үшін арнайы құралдар. Одан бөлек ағаш ұста көлік құралдарын, (күйме, арба, шана, ер), ұрыс қаруларын (найза, садақ, сойыл), музыкалық аспаптарды домбыра, қобыз, үй керек-жарақтары (жиһаз, ыдыс), сонымен қатар таяқтар және жеке қажетті заттар мен тоғыз құмалақ ойынына бұйымдар жасады.
XIX ғасыр-ХХ ғасырдың басында бөренелерден стационарлық қысқы және күзгі-көктемгі киіз үй тәріздес шошал немесе шаршы, тікбұрышты пішіндегі айыл ағаш, дүкен, сондай-ақ, жылжымалы ақ киіз үйлер тұрғызылды. Үй қолөнерінің аталған өнімдері негізінен жеке пайдалануға арналған. Алайда орманға бай аудандарда жасалатын көптеген заттар, соның ішінде киіз үйдің ағаш сүйегі, жиһаз малға айырбасталған базарларға жеткізілді. Осылайша, ағаш өңдеушілердің өнімдері шөлейт және далалық жерлерге жетіп отырды.
Ағаштан жасалған музыкалық аспаптар
Осы уақытқа дейін кейбір аудандарда домбыра, қобыз музыкалық аспаптары қолмен жасалады. Шеберлер ағаштың әртүрлі тұқымдарының табиғи қасиеттерін, оның жасын, шабылған жерін ескере отырып білуі қажет. Әдетте қыста дымқыл түрде дайындалған ағаш үгіндіге салып, үш, төрт ай бойы кептірілді. Бұл ретте күн сайын ылғалды үгінділерді құрғақ жерге ауыстыру қажет болды, әйтпесе ағаш жарылуы мүмкін. Шебер әрбір ағаштың «шырқауын» ажырата отырып, оны өңдеудің барлық шеберлігін меңгерді. Мұнда барлығы маңызды болды: ағаштың қалыңдығы, қуыс көлемі, музыкалық аспаптың пластикалық артқы бөлігінің радиусы мен пішіні, ішектер мен т.б. үшін сіңірдің сапасы мен диаметрі. Ауыздары седеп, күміс, сүйектен жасалған әсемдеулермен, аспаптың эстетикалық-символикалық мәнін атап өткен шытырман оймамен безендірілген. Жақсы музыкалық аспап қаншалықты маңызды болғандығын, оның мойнына таққан үкі қауырсынынан жасалған айдар немесе қызыл таспа байлағаны дәлелдейді: бұл тек музыкант қана емес, сондай-ақ құралдың өзін де жаман адам тілінен қорғау үшін жасалды. Домбыраны әдетте жоғарыға ілген, бұл ретте оның дыбысын бұзбау үшін қабырғаға ішектермен қаратылған. Сонымен қатар, домбырада аптасына бір реттен кем емес ойнау ұсынылды, ең болмағанда саусақпен ішек аралығынан қандай да бір дыбыстарды шығару қажет болды. Ұзақ уақыт ойналмаған домбыра дауыс ырғағының тазалығын жоғалтты деп есептелді.. Қазақтарда барлығы жиырма сегіз музыкалық аспап болды, олардың басым бөлігі ағаштан, сирек сүйектен, былғарыдан, металдан жасалған.
Қазақ шеберлерінің дәстүрлі саймандары:
1 – моғал ыңғыру;
2 – балта;
3 – балға;
4 – шаппа шот;
5 – үскі;
6 – пышақ;
7 – аталғы шот;
8 – тік қашау;
9 – имек қашау;
10 – имек ыңғыру;
11 – моғал ыңғыру;
12 – құстұмсық ыңғыру;
13 – бұрғы;
14 – құсқұлақ;
15 – ойыс жүзді қашау;
16 – тістеуік;
17 – самиян ыңғыру.
Ағаш ұсталары құрал-саймандарын кесу, шабу, қию, жону, керту, ою, оймыштау, қырнау, қыру, тесу, сүргілеу, тілу, қару, бояу, жылтырату, сырлау, шегелеу, желімдеу және т.б. жұмыстарда қолданды. А. ш.-нің негізгі құралдары мыналар: балта, балға, ара, шот, сүргі, бұрғы, түрпі, тез, қашау, шапқы, қырғыш, ұңғы, ыңғыру, сыдырғы, егеу, тістеуік, үскі, пышақ түрлері және т.б. А. ш. аспаптар қатарына (әр аспап туралы жеке мақаланы қараңыз) ағаш балға, шот, атауыз (қысқы), аталғы, пышақ, пәрмі, қолшығыр, тышуыр, балға, ағаш балға, ұртоқпақ (қолағаш), қырғыш, сүмсуір, қаламдықтемір (көзеуіш), ақсақтемір, қайрақ, білеу, қылау, жануыш, сүргі, зімпара, бұлғауыш, қылқалам, қуысқұлақ, белтемір, інкенже, жаңғырық, сына жатады. Бұлардың кейбірі сай- манды ұруға (ағаш балға, ұртоқпақ (қолағаш), екіншісі – өлшеуге (ақсақтемір) немесе құрал-сайманды қайрау немесе астына тосып салу (жаңғырық, сына) сияқты жұмыстарға пайдаланылады.
