Home Қоғам ТҮРКІСТАН: ТІЛ ТАҒДЫРЫ – ҰЛТ ТАҒДЫРЫ

ТҮРКІСТАН: ТІЛ ТАҒДЫРЫ – ҰЛТ ТАҒДЫРЫ

Әрбір қазақ мектебін ашу, қазақ тілін мемлекет­тік тіл ету қаншалықты күшке түскені жұрт­шылықтың жадынан шыға қоймаған болар. Бұл үшін ең бірінші алғыс-рахметімізді Тәуелсіздігімізге айту керек. Бұл бағыттағы істерді тоқтатуға болмайды. Жалпы, еліміз тіл мәселесіне қатысты асығыс, үстірт шешімдер қабылдамай, алысқа, болашаққа бағытталған салмақты саясат ұстанып келеді. Елбасының ұлт, ел тағдырына қатысты қабылдаған кейбір соны шешімдерін жұртшылық бастапқыда байыбына бара алмай, тосырқап қабылда­ғаны­мен, жылдар өткеннен кейін оның ­дұрыстығына көздері жетуде. Мұның бәрі де уақыт өте келе өз жемісін беріп жатыр. Қазақта «Өзің диуанасың, кімге пір боласың» деген сөз бар. Айбынбай теңдік сұрау үшін де қоғамның ешнәрсеге мұқтаж, ешкімге кіріптар болмауы шарт. Әрине, бұл шартыңды біреу келіп толтырып бермейді. Және осы қоғамды қайтсең де ұстап тұр, оның жұмысын жүргіз деп зорлап отырған да жан жоқ. Сондықтан, өзгеге өкпе арту, міндетсу, кінәлау орын­сыз деп білемін. Қарапайым мысалмен айтсақ, айдын көлді жел тербемей, үнемі бірқалыпты, орнықты күйінде тұра берсе – борсиды, жан-жақтан өзендер келіп құйып тұрмаса – сарқылады. Осыған бақсақ, қоғам ісіне өзіндік ойы бар, пікірлі, істің көзін білетін жандарды тарту, жігерлі жастарды топ­тас­тыру қажеттігі білініп тұр. Алда болатын кезекті құрылтайымызда осы мәселелерді жан-жақты қарастырмақпыз. Және бір айтарымыз – біздің тікелей тексеріп, шара қабылдауға құқымыз бар ма? Алдағы уақытта мұның да жолын та­уып, тетігін қарастыруды ойластырамыз… Шындығын айтсам, қолымда жастардың тілді білу деңгейлеріне қатыс­ты нақты дерек жоқ. Шамалап айтатын болсам, қазақ мектептеріне баратын жастардың үлес салмағы жылдан-жылға артып келеді. Алайда, үлкен қалалардағы қазақ мектептерінің үлесі әлі де аз. Мысалы, Алматы қаласында қазақ мек­теп­тері қаладағы орыс тілді мектептермен сан жағынан әлі де теңесе алмай келеді. Осыған байланысты біз кейінгі он жылда арна­йы зерттеу жүргіздік. Алматы қала­лық білім департаментінің осы жылғы берген мәліметі бойынша, Алматы қаласында барлығы 174 мектеп бар. Оның ішінде: қазақ мектебі – 38; орыс мектебі – 89; аралас мектеп – 44; ұйғыр мектебі – 3. Алматы қаласы бойынша жалпы оқушылар саны – 161 145 те, қазақ балаларының жалпы саны – 92 905. Енді қазақ балаларының мектептердегі үлес салмағына назар аударайық: қазақ мектептеріндегі қазақ балаларының жал­пы саны – 38 415; орыс мектептеріндегі қазақ балаларының жалпы саны – 30 739; аралас мектептердегі қазақ балаларының жалпы саны – 23 751. Бұл орайда аралас мектептердегі қазақ балаларының барлығы бірдей қазақ сыныбында оқымайтынын ескеру керек. Келтірілген деректер қазақ балалары­ның басым бөлігінің орыс мектептерінде білім алып жатқандығын көрсетеді. Оның үстіне қаладағы қазақ мектептері өте аз. Оқушылар сыймай, екі-үш ауысыммен оқуда. Жылына екі мектептен салып отыр­ған күннің өзінде қазақ мектептері­нің санын ұлғайту мүмкін емес. Біздіңше, қазақ тілінің өркен жаяр өрісі – қазақ мектептерін көбейтудің ең дұрыс шешімі осы болмақ. Егер, жағдайды осы қалпын­да қалдыра беретін болсақ, істеп жатқан ісіміздің ешқандай нәтижесі болмайды. Бұл мәселе алдымыздан үнемі қайталанып шығады да отырады. Сондықтан, елімізде мемлекеттік тіл – қазақ тілінің адымын аштырмайтын, қолдан қалыптастырылған тұйық шеңберден шығудың осындай жолын таңдап, тиісті шараларды жедел қолға алуға тиіспіз. Ал орыс, ұйғыр мектептерінде қазақ тілі пәнінің сағат санын барынша ұлғайтып, оны біліктілігі жоғары маман-педагогтармен қамтамасыз еткен жөн. Осында айтылған ұсыныстарды бір ғана Алматы қаласында емес, бүкіл республика аумағында орта білім беру саласында қолдану қажет деп білеміз. Ал орыс тілінде оқып жатқан қазақ балаларына келетін болсақ, балаларын орыс мектептеріне апарып жүрген халық­ты кінәлаудың реті жоқ. Ел ұлттың бас көтерер адамдарына, мемлекеттік билікке қарайды. Ойын да, бойын да соларға қарап түзейді. Биліктің тілі орысша болса, ұлт зиялылары немерелерін орыс тілді мек­теп­терге беріп жатса, қарапайым халық оларға еліктемей қалай тұрсын. Елге айтар сөзі бір басқа да, ісі бір басқа болып отырған зиялылардың өзі сенбеген нәрсеге халықты қалай сендірмек болып отырғандарына таңым бар. Сондықтан, елдің бас көтерер адамдары өз дерттерінен өздері арылғандары жөн. Еліміз шеттегі қазақтар мәселесімен 90-жыл­дар­­дан бас­тап айналыса бастады. Содан бергі кезең­де елге миллионға жуық қандасымыз ора­­лып­ты. Бұл өте қуа­ныш­ты жағдай. «Нұрлы көш» бағдарламасы қабыл­данды. Сөйтіп, көші-қон мәселесі жүйелі жолға түскен­дей болды. Алайда, бір ғана бағдарлама ая­сын­да шеттегі бар қазақты толық көші­ріп алу таяу жылдарда іске аса қоймайды деп ойлаймын. Оның үстіне Еуропа­дағы қазақтардың келе қоюы да қиын. Ресейдегі қазақтар да жылы ор­нын суыта қоймас. Сондықтан, негізгі назар­ды Қытай мен Өзбекстандағы қазақтарға аударған орынды. Ал Моң­ғо­лия­­­дағы қазақтарға тікелей төніп тұр­ған қатер жоқ. Арнайы еларалық деңгей­де келісім жасап, Қытайдағы қазақтар­дың елімізге оралуына қам жасағанымыз абзал. Ал қалған елдердегі қазақтарға сол тұрған жер­лерінде қазақ тілі мен мәдениетінен ажырамайтындай жағдай тудырса болады. Қазір шетелдегі қазақтардың рухани-мәдени мәселелерімен Дүние жүзі қазақ­тары­ның қауымдастығы айналысып отыр. Ол – қоғамдық ұйым. Оның да мүмкіндігі шектеулі. Жер-жерде кіші құрылтайлар ұйымдастырып, ел аралап, жағдайларын білгеннен мәселе шешіл­мейді. Шеттегі қазақтардың мәселе­сін жүйелі шешу үшін Ресейдегі «Русский мир» қоры секілді арнайы мемлекеттік ұйым құрылғаны жөн деп білемін. Елбасының лингвистикалық комис­­сия­ның алдына келіп, емтихан тапсыруы – мемлекеттік тілге, Қазақ еліне деген құрметі, басқаларға көрсеткен үлгісі. Ел басқарамын деген адам­ның сол елдің мемлекеттік тілін білмеуі қаншалықты қисынды? Мұндайды тек отар­­шыл елдер өз бодандарына ғана қолда­на­тыны белгілі емес пе. Сондықтан президенттіктен үміткер­лердің мемлекет­тік тілден емтихан тап­сыруы – табиғи жағдай, солай болуы тиіс дүние деп қараймын. Ал Елбасының қазақ тілін қанша­лық­ты меңгергені – көпшіліктің көз алдында. Мен мұны «Егемен Қазақстан» газеті бетінде айттым да. Оған алып-қосар аз. Елбасының өзі талап үдесінен осылай көрінгенде, мемлекеттік қызметшілердің өзге мемлекеттің тілінде қызмет жасауын қай қисынға жатқызарымды білмей отырмын. Тіпті, сол тіл ұлтаралық қарым-қатынас, ресми тіл болса да. Бұл – әлемнің ешбір елінде кездеспейтін жәйт. Сөз жоқ, қазақ тілі Қазақ елінде барынша басымдыққа ие болады. Бұған сенімім кәміл. Ал тілде қалыптасу, болу-толу деген болмайды. Өйткені, тіл – жан­ды құбылыс, Тәуелсіздігіміздің нық тірегі, бір негізі. Ол халықпен бірге жасап, бірге дамып, бірге түлеп отырады. Сондықтан тілге қатысты атқарылар шаруа, бітірер іс ешқашан тәмамдалмайды деп білемін. Мемлекеттік тілдің мерейі Тәуелсіздігімізбен бірге асқақтай беретініне еш күмән жоқ.

Өмірзақ АЙТБАЙҰЛЫ, Халықаралық «Қазақ тілі» қоғамының президенті, академик