Өңірімізде құлпынай өсіруден табысқа кенелген кәсіпкерлер туралы бұған дейін де ақпарат берген болатынбыз. Бұл жолғы жерлесіміз де құлпынайдан қыруар қаржы тауып отыр. Ордабасы ауданындағы «Нұр Айша» шаруа қожалығы 2016 жылдан бері жылыжайда көкөніс өсіріп келеді. Биылдан бастап құлпынай егуді қолға алған. Бүгінде шаруа қожалық 1,5 гектар жерден 50-60 тонна құлпынай өнімін алуды жоспарлап отыр. Өнім қыс айларында жинап алынады. Жылыжайда 20 адам жұмыспен қамтылған.
Қожалық төрағасы Мұхтар Әлеухановтың айтуынша, құлпынай өніміне тұтынушылар тарапынан сұраныс жоғары. Әсіресе мереке қарсаңында кондитер қызметкерлерінен тапсырыс көптеп түседі. Алғашында қызанақ, қияр егуден бастаған шаруа қожалық бүгінде істің қыр-сырын терең меңгеріп, құлпынайды егуді қолға алған.
Ішкі нарықтағы баға саясатының жүгенсіз кетуі елдің тұрмыс жағдайына тікелей әсер етіп, оның соңы әлеуметтік толқуға ұласқаны белгілі. Яғни тұтыну нарығындағы қымбатшылық тұрғындардың күнкөріс деңгейімен салыстырғанда дабыл қағатын жағдайдан асып кеткені жасырын емес. Осы жерде халық тұтынатын мың сан өнімдердің ішінен бір ғана жеміс-жидек саудасына қатысты айтсақ жеткілікті. Оның ішінде қазақстандықтар тұтынатын кәдімгі құлпынайдың көп бөлігі шетелден келетіні туралы деректер көңіл жабырқатады. Яғни ауыл-аймақтағы тұтынушылар бұл жеміс түріне зәру ғана емес, маңдай термен тапқан ақшасының көп бөлігін сыртқы өндірушілердің алақанына салып беруге мәжбүр болып отыр.
Негізі, бұл үрдіс Еуразиялық экономикалық одақ аясында қызу талқыға түсетін-ақ тақырып. Өйткені осы одақтағы жеміс-жидек айналымы 1 млрд долларды құрайды екен. Салыстырып қарасақ, 2020 жылдың қорытындысы бойынша, ЕАЭО елдерінің ішкі нарығындағы алма мен алмұрттың импорты ғана 860 млн доллардан асқаны жайында дерек бар. Мұның көп бөлігі Қазақстанға тиесілі. Бұл – ойландыратын цифр. Оның үстіне одаққа кіретін елдердің арасында біз жеміс тұтыну жөнінен төменгі орындамыз. Жалпы, елімізде құлпынай, өрік, шабдалы, қара өрік өндірісін ұлғайту үшін қажетті жағдай жасалғанына қарамастан, нарықтағы теңгерімсіздік неге ушығып отырғаны түсініксіз.
Тағы бір ойланатын мәселе бар: ішкі нарықты жеміс-жидекпен қамтудағы тапшылықты зерделегенде, негізінен жазғы маусымдағы жағдай ғана екшеледі. Яғни жұрт жаңа үзілген жемістен дәм татып, тосап қайнататын жылы күндердің өзінде тұтынушылардың сұранысы толық қанағаттандырылмайды деген сөз. Ал қалған мезгілде жұрт жеміс-жидектен қол үзе ме? Тіпті маусымдық тұтыну кезіндегі қажет өнімнің өзі бізге сыртқы нарықтан тасымалданатыны жасырын емес. Және бұл жерде дайын өнімнің нарықта сатылатын бағасы туралы жұмған аузымызды аша алмаймыз. Әйтеуір, құлпынай бағасын көп адамның қалтасы көтермейтіні анық. Оның үстіне, елді тәтті жеміс-жидекпен, оның ішінде құлпынаймен қамтуда алыстағы Грекия, Мысыр, Түркия алдыңғы орында тұрса, көршілес Қырғызстан мен Өзбекстан да олардан қалыспайды. Ал қыс бойы тұтынатын балғын құлпынай түрі Түркиядан тікелей жеткізіледі. Тағы бір дәйек бойынша, 2019 жылы ішкі нарыққа Қырғызстаннан енген құлпынайдың көлемі 105,4 тоннаға жетіп, импорттың қаржыға шаққандағы құны 53,3 мың долларды құрапты. Демек ішкі өнім өндірушілер осынша қаржыға ұтылды деп пайымдауға болады.
Әрине, бұл жерде құлпынай өсіру қолымыздан келмейді деген пікір қалыптаспауы керек. Еліміздегі шағын шарушылықтар жеміс-жидектің түр-түрін өсіріп жатыр. Нақты өнімге берілетін мемлекет субсидиясы бар, іс бастағандарға жеңілдетілген несие де беріледі. Өкінішке қарай, шаруалар үшін бұл жолдың қиындығы шаш етектен екен. Бұған бірінші кезекте бюрократия мен сыбайлас жемқорлық кері әсерін тигізіп отыр. Шынында, ауыл шаруашылығы саласы бойынша қаржылай қолдау тетігінің былыққа батқанын қазір балаға дейін біледі. Оның бір дәлелін күні кеше Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес қызметінің бірнеше облыстағы ауыл шаруашылығы басқармаларының басшыларын құрықтағанынан көруге болады. Екіншіден, отандық жеміс-жидек плантацияларының көлемі өте аз. Яғни тиісті коммуникациялардың жоқтығынан шағын бизнес өкілдері күтімді ерекше қажет ететін жеміс түрлерін өсіруге құлықсыз. Шаруалар өнімділігі жоғары тұқымды шетелден тасымалдауға мәжбүр. Жергілікті табиғатқа бейімделген жеміс-жидек сұрыптарын дамытуға көңіл бөлінбегендіктен, бұл саладағы өндіріс пен ғылымның байланысы үзілген. Үшіншіден, жеміс-жидек саласының дамымауына дайын өнімді сату менеджменті мен тасымал логистикасының жолға қойылмауы да жанама себеп болып отыр. Осы жерде аймақтағы ауыл шаруашылығын дамыту мен азық-түлік қауіпсіздігінің сақталуына жауапты болып келген әкімдердің жалған есеп беруі мен шаруаға қырсыздығы да көрінеді. Демек агроөндірістік кешенді дамытуға қатысты ұстанымдарды қайта қарап, салаға нақты нәтиже беретін реформа керек.
Жалпы құлпынай күй талғамайтын, яғни кез келген жерде өсе беретін және климатқа онша тәуелді емес жидек. «Виктория» сұрыптысының биіктігі 30-35 сантиметрге жетеді. Жапырақтары үшқұлақты қалың болып келеді. 100 грамм құлпынайда 36,9 ккал калория бар. Сондықтан да ол диеталық тағам түріне кіреді. Құлпынай дәмді жидек қана емес, тамаша десерт әрі емдік тағам болып саналады. Оны жеген адамның асқа деген тәбеті ашылады. Ас қорыту жүйесі жақсарады. Құлпынай сонымен бірге тер шығаратын, несеп айдайтын қасиетке де ие. Сол үшін құлпынай өсіру ауыл шаруашылығындағы табысты кәсіптің біріне жатады.
Қазақстанда бұл жидектің «Елизавета ханшайым», «Зенга Зенгана», «Русановка», «Источник», «Эверест» және «Фестивальная» сұрыптары өсіріледі. Олардың ішінде «Виктория» да бар. Бұл сұрыптардың барлығының да түсімділігі жоғары. Және зиянкестерге төзімді боп келеді. Агрономдар құлпынайдан жақсы өнім алу алдымен сұрпына, содан соң күтіміне байланысты екенін айтады.
Құлпынай егілетін жылыжай берік болуы тиіс. Яғни онда температуралық режим жыл бойы бірқалыпты деңгейде сақталып тұруы керек. Сондықтан жылыжайға автоматты жылыту жүйесін орнатқан жөн. Ондағы температура 20-25 градустан аспауы қажет. Ауа ылғалдылығы да өсімдіктің вегетациялық кезеңіне байланысты өзгеріп отырады. Мәселен, тұқым еккенде 80-85, тамырынан енді өсіп шыққан кезде 75, гүлдегенде 70 пайызды құрауы тиіс.
Қыс мезгілінде өсірілген құлпынайға тәулігіне 14-17 сағат күн түсіп тұрса, өнімділігі жоғары болады. Өйткені күн сәулесі фотосинтез процесін қарқындатып, жидектің жылдам өсуі мен тез жетілуіне оң әсерін тигізеді. Егер ауа райы бұлыңғыр болса, қолдан жарықтандырып, өсімдікке түсетін жарық сәулені үзбеген жөн. Есеп бойынша 1 шаршы метрге 1 шам орнатылады және ол көшеттен 1 метр биікте орналасады.
Жылыжайда құлпынай тұрақты түрде суарылып отырады. Су шығынын үнемдеу үшін тамшылатып суару жүйесі қолданылады. Бұл әдістің тиімділігі сол, өсімдік уақытылы суарылады әрі тіршілік нәрі әрбір көшеттің тамырына дейін барады. Жылыжайда құлпынай жыл бойы өсіріледі. Дегенмен қаңтар, ақпан айларында жерді демалдырып, топырақты құнарландырып алған абзал. Түркістан облысының тұрғындарының назарына құлпынайдың пайдасы мен кері әсері туралы бірнеше дәйектерді ұсынамыз.
Ең алдымен осы жерде баршаға әйгілі жидектің атының өзі қате екенін оқырманға ескертеміз. Шын мәнінде, құлпынай деп Батыс Еуропада шағын көлемде өте сирек өсірілетін жидектерді атайды.
Нағыз құлпынайдың мұндай көп сорттары жоқ және ол біз ойлағандай жемісті әрі дәмді емес. Біз тұтынатын «құлпынай» – бұл бүлдіргеннің мәдени түрі. Бұл кішігірім жидектер жазда орман сәнін келтіреді. Бүгінгі таңда құлпынай өсірушілер ұзақ сұрыптау нәтижесінде дәмі мен құнарлылығы жоғары жидектер сортын жерсіндіріп отыр. Олар орманда өсетін жидектерден химиялық құрамы бойынша аса үлкен айырмашылық жасамайды.
Дегенмен, біздің ұғымымызға «құлпынай» атауы сіңісіп үлгерді. Сол себепті біз бұл шынайы бақта өсетін бүлдіргенді осылай атап, оның пайдалы қасиеттеріне тоқталамыз. Ал оның пайдасы орасан. Мысалы, бұл – бірден-бір диеталық жидектердің бірі.
Құлпынайдың тағамдық және калориялық құндылығы
Сонымен, құлпынайдың химиялық құрамы өте аз калориядан тұрады. Тіпті басқа калориялармен және судағы жидектермен салыстырғанда: құлпынайдағы калория мөлшері – 100 граммға 37 ккал ғана. Әсіресе үлкен және сулы сорттарда тіпті аз калорияға ие. Сондай-ақ, осындай құрамы диеталық қасиетке толы құлпынай ағзада өте жақсы сіңіріледі.Құрамындағы оңай еритін қант қайтадан тез энергияға айналады. Құлпынайдың денсаулыққа келтірер пайдасына қышқылдардың аз мөлшерде асқорыту трактін тітіркендірмейтінін жатқызуға болады. Ішектің емі мен тазаруына талшығы көмектеседі. Айтпақшы, сол талшықтың пайдасы ішектің бұлшық еттерін тезірек және қарқынды түрде қысқартуға мәжбүрлеп, тамақ түйірінің сапалы араластырылуын және оның ферменттерінің жақсы өңдеуін қамтамасыз етеді. Сонымен қатар құлпынай кейбір бақша жидектерімен салыстырғанда тәтті дәмге ие. Оған қоса, химиялық құрамында қышқылдардың кең жиынтығы бар жидек ас қорыту ферменттерінің өндірісін ынталандырады және асқазан мен ішек шырынын босатуға көмектеседі. Құлпынайдың бұл пайдалы қасиеттері бірге азықтың ас қорыту процесін және оның толық ассимиляция процесін барынша оңтайландыруға көмектеседі.
Құлпынайдағы витаминдер
Пайдалы қасиеттері өте бай құлпынай құрымындағы дәрумендер қарақат жемісіндегі дәрумендерден асып түспейді. Ондағы витаминдердің саны тек кейбір цитрус жемістерінен тұрады, ал оған қабықтың витамині ескеріледі. Бірақ егер сіз жарты килограмм құлпынай немесе лимонның қайсысын жеу жеңілірек дегенді ойласаңыз, онда жидек үлкен артықшылыққа ие болады.
Құлпынай құрамында қандай витаминдер бар? Оның химиялық құрамы аскорбин қышқылына және А витаминіне бай. Құлпынайдағы бұл дәрумендер иммундық мәртебесін көтеру және иммундық жүйенің жасушаларын белсендіру қасиеттеріне ие. Құлпынайдағы А дәрумені, сонымен қатар – көру органдары үшін аса қажетті зат. Дәл оның қасиеттері көздің қалыпты қабылдауын қамтамасыз етеді, әсіресе түнде. Ағза энергиясын және материалды алмасудың көптеген реакцияларын жүргізеді және майларды және қанттарды бөлу процестеріне және жаңа тіндердің пайда болуына қажет.
Құлпынайдағы пайдалы заттар
Құлпынайдың тағы бір құрамасы көптеген эфир майларымен, илік заттармен және минералды компоненттерімен құнды. Құлпынайдағы бұл пайдалы заттар өзінің танымал емдік қасиеттерін тудырады: асқазан-ішек жолдарының қалыпты жұмысын, холеретикалық және диуретикалық қабілеттілігін, антицистерлерді қорғауды, жүрек бұлшықеттерін қолдауды және шлактардан және холестеролдан қан тамырларын тазартуға көмектеседі.
Буындарға арналған құлпынай не үшін пайдалы?
Құрамына кіретін фосфор мен кальций сүйек пен шеміршек тіннің қалыпты қалыптасуына, жарақаттардың емделуіне ықпал етеді. Ал қышқылдар және кейбір биологиялық белсенді заттар тұздарды алу және ерітудің емдік қасиеттеріне ие. Сондықтан пайдалы қасиеттері бар жидектерді буынның ұстамалы аурылары мен артрит кезінде пайдалануға ұсынылады.
Балалар мен жүкті әйелдер үшін құлпынай пайдалы
Құраманың тағы бір маңызды компоненті – фолий қышқылы. Ол денедегі көптеген реакциялардың толық ағыны үшін аса қажет. Ол сондай-ақ қалыпты ұрық дамуының маңызды стимуляторы ретінде болашақ ананы жүктілік кезінде қорғайды, ал баланың патологиялық дамудың ауытқуларынан сақтайды.
Бірақ жүкті және лактациядағы құлпынай кейбір сақтықпен пайдаланылуы керек: ол кейде аллергиялық реакциялар тудыруы мүмкін.
Құлпынай: пайдасы мен зияны
Өте сирек жағдайларда, пайдаланған кезде, организмнің осы жидекке ерекше реакциясы болуы мүмкін. Диарея немесе қатерлі ісік пайда болуы ықтимал, немесе кейде жай лоқсиды. Бірақ, әдетте, бақша тұтынушылары осы жидектердің олардың ағзаларына кері әсері бар екенінен хабардар болады. Тек осы жағдайларда ғана құлпынай қолдануға қарсы көрсетілімдер өте маңызды, бұл жағдайда жидекті тұтынуға болмайды.
Сондай-ақ, құлпынай нарықта немесе дүкендердің сөрелерінде басқа да жидектерден бұрын көрінетіндігімен де ерекшеленеді. Оны түсіндіру оңай – кішкентай шалшық бұталар қардың астында қалып та жапырақтарын түсірмейді, көктемде тұрақты жылу пайда болғаннан кейін бірден гүлдей бастап, дереу жеміс береді. Ал жылыжайларда – одан да ертерек жемістенеді.
Сондықтан көктемде жидектер ағзаға арналған пайдалы қасиеттерінің арқасында авитаминоздан құтқаратын бірден бір жеміс болып саналады. Сол себепті де құлпынайды ұзақ күтіп, жақсы көреді. Көптеп жеуге тырысады, содан кейін әр түрлі джемдер мен компосттарды дайындайды. Және бұл пайдалы бұрылыстар, өз кезегінде, қыста денсаулық пен ағзадағы күштерді сақтау үшін өте пайдалы болады.
