«Ебін тапсаң, ешкі бақ» деп дана халқымыз айтпақшы, бүгінде елімізде ешкі шаруашылығы біртіндеп қолға алынып жатырғаны қуантады. Біз де тың істі қолға алған келіншектің облыс әкімі жариялаған кәсіпкерлікті қолдауға қосқан бастамасына табыс тілеп, өзгелерге де үлгі болсын деген тоқтамға келдік. Себебі, аудандағы әрбір адамның кәсіп жасауға мүмкіндігі мол. Ауданда басымдық берілетін саланың бірі –мал шаруашылығы. Мал ұстап, оның өнімін халыққа ұсынып жатқан тұрғындар да бар. Солардың бірі ешкі өсіруді қолға алған Сарыағаш қаласының тұрғын Р. Абауов.
Қазіргі таңда, Р. Абауов шетел мемлекеттерінде өсіп-өнетін 24 ешкінің тұқымын бағуды қолға алған. Альпі тұқымды «француздық селекция» ешкілері және «чехиялық селекция» нуби тұқымды сүтті бағыттағы ешкілерді өсіруде. Жеке кәсіпкер алдағы уақытта, ешкі сүтін қайта өңдеп құрт, ірімшік шығаруды жоспарлап отыр. Сонымен қатар, жеке кәсіпкер өз өнімін нарықтық бағадан 25-40 пайыз төмен саудалауда. Жалпы, ешкі малы аса жоғары күтімді де талап ете қоймайды. Кәдімгі жем-шөбін уақытылы беріп отырса жеткілікті. Кәсіпкердің айтуынша, аталған ешкілер алдағы күз айында алғашқы төлін бермек. Қазір кәсіпкерден ешкі сүтін сатып алушылардың қатары молайған. Олардың көпшілігі түрлі дертке шалдыққан науқастар мен жаңа туған балаға қосымша қорек ретінде сатып алушылар екен.
– Иә, ешкі малы бойына бар асылды жинаған. Ешкі малын өсіру маған тыңнан келген жақсы идея болды. Алдағы уақытта мал басын молайтып, сүтінен түрлі өнімдер жасап, сату да жоспарда бар. Оның сүті 99 ауруға ем. Ғалымдардың зерттеуіне назар аударсақ көп-ақ. Емдік және аурулардың алдын алуда көмегі мол көрінеді. Әсіресе, анемияда, тағамдық аллергияда, туберкулезде, асқазан, ішек- қарын жолдарының ауруларында, диабетте, диатезде, ағзаның қорғаныс қызметін арттыруда, ағзадан ауыр металдардың тұздары мен радионуклидтерді шығаруда және көздің нашар көруінде пайдалы деген тұжырым жасаған. Сондай-ақ, ешкі сүтінде кальций, магний, фосфор, марганец, мыс, А, В1, С және Д дәрумендері, аскорбин қышқылына өте бай. Бұдан бөлек, ғалымдар балаларды қоректендіруде сиыр сүтіне қарағанда ешкі сүті құнарлы келетінін анықтаған. Әрине, бала үшін ана сүтіне жететін тағам жоқ, бірақ жасанды немесе аралас қоректендіруде ешкі сүті ана сүтін алмастыру үшін лайықты және 6 айдан асқан балалар үшін қосымша қорек ретінде пайдалануға болады. Бір айта кететіні, ешкі туберкулез, бруцеллез сынды өзге малдарда кездесетін аурулармен ауырмайды, – дейді кәсіпкер.
Соңғы 10 жылда әлемде ешкі өсіру қарқынды дамып келеді, алайда Қазақстанда бұл бағыт әлі де болса кенже қалып келеді. Елдегі алып нарық пен бәсекенің аздығы қазіргі кезде ешкі бизнесімен айналысуға қолайлы болуда. Ешкі сүті – жоғары азықтық және биологиялық құндылығы бар ерекше тағам өніміне жатады. Жалпы асыл тұқымды ешкі сүтінің адам денсаулығына пайдасы зор. Атап айтқанда, B, B2, C, A және В12 дәрумені кіретін күміс түсті ақ металл 6 есе көп. Сүт майлылығы 4,4 пайыз. Ешкі сүтінің көптеген емдік қасиеттері бар. Ол қант диабеті, тері және буын, өт жолы, бауырдағы тас, бүйрек, балалардың талма ауруы, асқазан-ішек жолдары, қан қысымы, көз көруінің жақсаруы, мешел ауруымен ауыратын балалардың аяққа тұруына және өкпе ауруларына пайдалы. Амин қышқылдарының құрамы бойынша нубиялық ешкі сүті әйелдердікімен салыстырылады. Ешкі сүтіндегі май түйіршіктері сиырға қарағанда 10 есе аз. Сондықтан олар жақсы сіңеді. Сүттің құрамында аллергендер жоқ, сондықтан оны денсаулығы нашар, асқазан-ішек аурулары бар, метаболикалық бұзылулары бар балалар мен ересектерге қолдану ұсынылады. Ешкі сүтін үнемі ішетіндер ауырмайды және анемияға ұшырамайды.
Ешкі шаруашылығы – бұл өнімдер мен шикізаттың алуан түрін бере алатын мал шаруашылығы саласы. Жақында сүттің диеталық және емдік қасиеттерінің арқасында сүт ешкі шаруашылығы әлемнің көптеген елдерінде перспективалы салаға айналуда. БҰҰ Азық-түлік және ауылшаруашылық ұйымының (ФАО) мәліметтері бойынша ешкілер әлемнің 170 елінде өсіріледі және жалпы мал басы 1 153 702 мыңнан асады. Жыл сайын ешкілердің саны орта есеппен 6 миллион басқа артып келеді, бұл негізінен сүт және ет тұқымдарының есебінен. Ешкілердің құрлықтағы таралуы келесідей: Азияда – 66,3%, Африкада – 25,7 %, Оңтүстік Америкада – 3,2%; Еуропада – 2,6%; Солтүстік және Орталық Америкада – 2,1%; мұхитта – 0,1%. Ешкі шаруашылығын дамытудағы неғұрлым перспективалы елдердің ішінде Қытай (149 091,4 мың бас), Пәкістан (70 300,0 мың бас), Үндістан (133 874,6 мың бас), Түркия (10 416,2 мың бас), Иран (19100,0 мың бас) болып саналады. Америка құрлығында бұл Мексика, Бразилия, Аргентина сияқты елдер. Еуропада – Балқан елдері мен Жерорта теңізі елдері. Африкада көптеген ешкілер бар, әсіресе ауылшаруашылығы төмен дамыған елдерде (Нигерия, Эфиопия, Кения). Бұл саладағы еуропалық көшбасшылар Франция мен Голландия болып табылады, дегенмен қолданылатын тұқымдардың көпшілігі Швейцарияда өсіріледі. Еуропа мен Американың экономикалық дамыған елдерінде сүт ешкі шаруашылығын дамыту үрдісі аналық мал басының саны 700 бастан жоғары, бір жануарға лактация үшін 1000 л сүт өндіретін өнеркәсіптік үлгідегі ірі фермаларды құруға бағытталған. Қазақстанда Ешкі шаруашылығы ең аз дамыған мал шаруашылығы саласы болып табылады.
Қазақстан Республикасында ешкі басы Кеңес Одағы құрылған жылдары кеңес республикалары арасында ең жоғары болды. Сол кездегі Кеңес Одағының ешкілерінің жалпы санының 40%-ы Қазақстанға тиесілі болды. Бірақ 1955 жылдан бастап мал басы 0,5 млн. басқа дейін төмендей бастады. Бұл жаңа мемлекеттік жоспарлаумен байланысты болды, онда 1950 жылдардың басынан бастап Қазақстанда қой шаруашылығына баса назар аударылды. Қазақстанда ешкі басының салыстырмалы түрде өсуі 1990-шы жылдардың ортасында басталды, сол кезде мал шаруашылығы совхоздары тез ыдырай бастады, ал мал шаруашылығы секторына субсидиялар тоқтады.
Қазақстанда ешкінің ең көп өсуі екі аймақта Алматы және Түркістан, Қазақстанда ешкілер біркелкі бөлінбейді, олардың ең көп шоғырлануы Қазақстанның оңтүстік өңірлерінде, жыл бойы оң температура кезеңі бар, бұл жеткілікті мөлшерде болатын жануарларды жайылымда жыл бойы ұстауға мүмкіндік береді. Ешкілерді өсіру негізінен ірі емес, орта, ұсақ фермерлік және асыл тұқымды мәртебесі жоқ жеке шаруашылықтармен жүзеге асырылады. Нәтижесінде нарық асыл тұқымды жануарлардың жетіспеушілігін сезінуде. Фермалардың саны 50-ден 1 мың ешкіге дейін өзгереді. Мұндай шаруашылықтардан сүт сату азық-түлік базарларында өздігінен жүзеге асырылады. Қазақстанда ешкі сүтін тұтыну өте төмен деңгейде. Егер Голландияда ешкі сүтін тұтыну жылына 20 литр болса, онда біздің елде есеп грамға келеді. Өнеркәсіптік ауқымда біздің елімізде сүт өнімдері өндірілмейді, ешкі сүтінен жасалған өнімдерді дүкен сөрелерінен таба алмайсыз. Көбінесе ірі қалалар мен мегаполистердің дүкендерінің сөрелерінде Голландиядан, Испаниядан немесе Жаңа Зеландиядан ультра пастерленген немесе майсыз сүт ұнтағын таба аласыз. Шаруашылық өңделген өнімнің 12 түрін – ірімшіктен бастап сары май мен йогуртқа дейін өндіреді, тауар көршілес өңірлерге жеткізіледі яғни, олар Татарстан, Астрахань және Волгоград облыстары. Қолданылатын италиялық және Сербиялық жабдықтар жылына 180 т ешкі сүтін және 140 т сүт өнімдерін өндіруге мүмкіндік береді. Сондай-ақ, фермада олар өздерінің қасиеттері бойынша анадан кем түспейтін балалар тағамын шығаруды жоспарлап отыр. Жақын арада ешкі сүтінен балмұздақ пен май шығарылады. Бүгінде шаруашылықта ешкі сүтінен айран, қаймақ, құрт, сүзбе және йогурт өндіріледі. Болашақта кәсіпорын цехтарды жаңадан итальяндық жабдықтармен жабдықтамақшы және сол арқылы толық сүт өндіру мен өңдеуді автоматтандыру жүзеге асырылады. Нәтижесінде ірімшіктің қарапайым сорттарын ғана емес, сонымен қатар моцарелла сорттарын да шығару жоспарлануда. Қазақстандық Ешкі шаруашылығы саласының қазіргі заманғы жағдайын жоғарыда баяндалған талдау мемлекеттің тікелей қолдауымен ауыл шаруашылығы қызметкерлерінің алдында саланы одан әрі дамыту, оның неғұрлым терең мамандануы, ешкі фермаларын дұрыс ұйымдастыру, асылдандыру жұмысын ұтымды пайдалану міндеті тұрғанын көрсетеді. Еліміздегі асыл тұқымды сүтті ешкі шаруашылығын дамытудың маңызы зор екені баршамызға мәлім. Себебі, ешкі сүтінің ана сүтіне теңестірілетінін және түрлі ауруларға да ем болатынын бізге дейін де атақты ғалымдар дәлелдеп кеткен.
Оқырмандар назарына асыл тұқымды ешкілерді бағу жалпы ешкі шаруашылығы жайлы аз-кем ақпаратты ұсынып отырмыз. Британдық фермерлер Африканың өте құрғақ аймақтарындағы ешкілердің генетикалық материалын негізге ала отырып, жергілікті, швейцариялық және үнді тұқымдарын кесіп өтті. Ағылшын селекционерлерінің еңбегі лайықты бағаланды, сондықтан тұқымды англо-нубиялық деп атайды, бірақ қысқалық үшін тұқымды көбінесе нубиялық деп атайды. Американдық селекционерлер тұқымның өнімділік қасиеттерін жақсарту үшін айтарлықтай табысты жұмыс істеді. Нубия тұқымының алғашқы өкілдері біздің елге Америкадан әкелінді. Нубиялық ешкілер күніне 3 литр сүт береді. Лактация кезеңі шамамен 300 күнге созылады. Әрбір келесі төлдеген сайын сүт өнімділігі артады. Сүт өнімділігі жағынан олар Саанен ешкі тұқымынан кейінгі орында. Сүттің тән иісі жоқ, селекционерлер сүттің жаңғақ немесе кремді дәмінің болуын атап өтеді. Ешкі бір қозыға 3 лақ әкеледі, буаздығы жылына екі рет болады. Тұқымның өнімділік қасиеттерін жоғары деңгейде ұстау үшін малды дұрыс тамақтандырып, жақсы күту керек.
