«Асығыс түбі – өкініш»
Абай
Тілдің әлеуметтік, саяси, діни-мәдени және идеологиялық астары терең жүйе екені белгілі. Оның барлық қырларын жан-жақты есептемей, тар шеңберде қарастыру қателіктерге ұрындырады. Бұл әліпби алмасу мәселесінде көрінеді.
Әлемде 400-ге дейін жазулар болған, олардың ішінде көбірек тарағандары латын әліпбиі, қытай иероглифі, үнді әліпбиі, кириллица, араб әліпбилері. Әліпбидің басты қызметі тілдің дыбыстық келбетін беретіні, жазу таңбалары (графика) және емле, жазу ережелері (орфография). Бірақ әліпби саяси, мәдени жағдайға тәуелді. Қазақ халқының тарихында талай әліпбилер болғаны белгілі. Ауызекі тілдің де, әдеби тілдің де бірлігіне қарамастан, саясаттың ықпалымен Қазақстандағы қазақтар – кириллица, Түркиядағы – латын, Қытайдағы араб графикасы үлгісіндегі әліпбилерді пайдаланады.
Президент жазғандай, қазақ тілін елімізді біріктіруші факторға айналдыру – басты мақсат. Жазуды латын әліпбиіне көшіру ол жай ғана мәселе емес, мәдени, ұлтаралық қатынастар, елдің тұтастығы мен қауіпсіздігіне ықпал ететін реформа.
Бізде кеңес заманынан жалғасып келе жатқан бір психологиялық үрдіс бар. Жоғары билік бір пікір айта қалса, оны Құран сөзіндей көріп, талдамай қолдай кетеміз, байсалды ойға бара бермейміз. Осындай жағдай латын әліпбиіне ауысу мәселесі басталғанда көрініс алды. Біз қандай елде, қандай тілдік-мәдени ортада, қандай географиялық кеңістікте өмір сүріп жатқанымызды ойламадық. Екінші ой айтылмайынша, бірінші ой ақиқат бола алмайды дегенді ұмытып кеттік.
Ең бір өкініштісі, әліпби ауыстыру мәселесімен негізінен орыс тілді қазақ шенеуніктері айналысты, ғалымдармен, әсіресе тіл, әлеуметтік лингвистика, тіл социологиясы, этнопсихология мамандарымен есептесе бермедік.
Қасым-Жомарт Кемелұлы бұл мәселеде елді сабырлыққа шақырғаннан кейін ғана елде ахуал бәсеңдеді.
Әліпби ауыстырғанда қазақ халқының мол рухани мұрасын, мұражайдағы хаттаулы ақпаратты, оқулықтар мен оқу-әдістемелік, көрнекі құралдарды аудару уақыт пен қаржыны талап етеді. Орыс тіліндегі ғылыми-техникалық әдебиеттер өз алдына бөлек проблема. Бұл ойландыратын әлеуметтік-экономикалық жағдайлар. Латын әліпбиіне көшкен біздің орталықазиялық көрші елдер үшін де бұл ең қиын проблема болып тұр.
Ең күрделісі – адами фактор. Бүгін мектеп оқушыларының 34,5%-ы, колледжде оқитындардың 41 %-ы, жоғары оқу орындарының 33%-ы негізінен орыс тілінде білім алады. Латын графикасына ауысқан жағдайда оқушылар «латыншылар» мен «кириллицашылар» болып екіге бөлінері хақ. Аралас мектептерде 1 млн 380 мың оқушы білім алады. Олар да бір мектептің ішінде екіге бөлінеді. Болашақта халық саны өсуіне қарай сандық өзгерістер болар, бірақ жалпы жағдай түбегейлі өзгермес.
Әліпби ауыстыру туралы сөз болғанда Өзбекстан, Әзербайжан, Түрікменстан елдерін тілге тиек етеміз. Бұл елдерде байырғы халық 95%-ға жуық, ана тілдерін толық меңгерген. Қазақстандағы жағдай ерекше. Соңғы статистикалық деректер бойынша орыс тілді қазақтарды айтпағанда, диаспоралар 32%-ды құрайды. Олар кириллица жазуында қала береді. Шығыс Қазақстан облысы халқының 40%-ы, Алматы қаласының 40%-ы, Қарағанды облысының 48%-ы, Павлодар облысының 46%-ы, Солтүстік Қазақстан облысының 65%-ы, Қостанай облысының 59%-ы – славян, еуротектілер, Атырау, Маңғыстау, Қызылорда облыстарынан басқа облыстарда диаспора өкілдері баршылық. Біздің солтүстік, шығыс облыстар негізінен кириллица аймағы, оңтүстік аймақтар латын әліпбиі аймағы, батыс облыстар аралас аймақтар деп шартты түрде айтуға болар. Латын әліпбиі артында қазақтар, кириллица әліпбиінің артында орыс, жалпы славяндар және қазақ, басқа да орыс тілділер тұрғаны да белгілі. Әліпби алмастыру еліміздің тұтастығына қалай әсер етеді, жік-жікке бөлінбейміз бе деген ой туады. Осы пікір басқосуларда айтылғанда «көш жүре түзеледі» дегенді жиі естиміз. Бірақ сол көштің компасы орыс тіліне қарай бағыт ұстамас па екен деген күдік бар. Бір жағынан, латын әліпбиінің жағымсыз салдарынан сақтанып, екінші жағынан, балаларын ресейлік университеттерге оқытамыз деп орыс мектептеріне беретін ата-аналар көбейіп барады.
Кириллица – славяндар, православ дініндегілердің басын қосатын әліпби. Сонымен бірге кириллица – басқа халықтарды орыс әлемінің ықпалында ұстаудың да саяси-идеологиялық құралы. Латын әліпбиін қабылдау – біз үшін ұзақ мерзімді стратегиялық мұрат, тіліміздің табиғи қасиетін жаңғыртудың, ұлтсыздану дертінен арылудың маңызды амалы. Қазақ ұлты тұтастай ана тілін меңгеріп, елде қазақ тілі басым тілге айналғанда ғана жаңа әліпбиді де бүтіндей қабылдайтын уақыт келеді.
Мемлекеттік тілді шектеудің әдетке айналған тағы бір көрінісі – еліміздің маңызды мемлекеттік мәселелеріне арналған үлкен жиындары негізінен орыс тілінде жүріп, кейін қазақ тіліне аударылады. Әлі де жалтақтық, салғырттық, кеңестік психология жалғасып келеді. «Қашанғы өзгенің аруағына табына береміз?» деген сауалдар орынды.
Еуропарламент 27 тілде жұмыс істейді, 400-ден астам жұп аудармашы қызмет атқарады. Оларға Одақтың бюджетінен біраз қаржы да жұмсалады. Жан басына шаққанда әр еуропалық өз қалтасынан 3 еуро жұмсайды. Еуропарламенттің ортақ тілі – ағылшын тілі. Бірақ әр елдің халқы үшін өз ұлттық тілін Еуропарламент мінберінен есту мақтаныш, мерейін асқақтатады. Себебі әр ұлттық тіл – ұлты үшін ұлы тіл. Өз атамекенінде қазақ тілі де асыл құндылық.
Аттестат, диплом алу үшін де көп жағдайда мемлекеттік тілді білу міндетті емес. Осылай тілдің, ұлттың беделін өз қолымызбен түсіреміз. Әлі де Президент айтқандай тілімізге деген адал ниет, түзу пиғыл жетпей тұр.
Бүгінде тіл мен экономика байланысы өткір мәнге ие. Бір кезде АҚШ ағылшын тіліне инвестиция құю арқылы өз тілінде сөйлейтін, оқитын, жазатын, бірақ ел бірлігіне тосқауыл болған испандықтар мен афроамерикалықтардың басын біріктіріп, экономиканы өрлетті. Ортақ мемлекеттік тіл болмағандықтан да алауыздық қоғамның ілгерілеуіне кедергі болады. Біртілді мемлекет бір жағадан бас, бір жеңнен қол шығарып, өндірісте ұйымшылдық пен бірлесе іске кірісуге, күш біріктіруге, тіл табысуға жағдай жасайды. Ортақ тіл ортақ намысқа негіз болады. Бұл біздің күшіміз көпэтностықта деген ұранға күдік туғызады.
Тіл саласында шығындар мен пайда проблемасы жөнінде де пікірлер үйлеспей жатады. Мысалы, қазақ тілді балаларға арналған кең таралымды қолжетімді ғылыми, ғылыми-көпшілік, көркем әдебиет басып шығаруға қазақ халқының басым көпшілігі мүдделі, ал мемлекеттік органдар үшін бұл – қайтарымсыз шығын. Осылай нарықтық экономика көптеген салада мемлекеттік тілдің дамуына қаржылық шектеулер қоюда. Мемлекеттік органдар «қосымша қаржы талап етеді, көптеген шығынға әкеледі» деген уәжін жиі айтады. Ұлттық құндылық, ана тілі қаржыдан да қымбат екенін әлі де түсіне алмай келеміз. Бұл бір ғана мысал.
Тілдің мәртебесін ұлттың беделінен, абыройынан бөліп алып қарауға болмайды. Қазақ тілінің беделінің төмендігі қазақтардың әлеуметтік, тұрмыстық жағдайына байланысты. Кеңес заманында қазақ тілі ресми, іскерлік пікір алмасу салаларынан шеттетілді. Ол ұлттың психологиясына салған үлкен жарақат еді. Оның орнын тек тілдік амалдармен емдей алмайтынымызға көзіміз жетіп келеді. Қазақ тілінің абыройы қазақтың қоғамдағы сапалық орнымен, әлеуметтік күш-қуатымен өлшенеді. Әлеуметтану тұрғысынан қарағанда, Қазақстан халқының кейбірі жемқорлыққа шалдыққан олигарх, шенеуніктер, сонымен бірге әскерилер, құқық қоғау органдарының қызметкерлері, жаңа қалыптасып келе жатқан орта, кіші кәсіпкерлер, айлықтары шайлығына жетпейтін жоғары, орта мектеп мұғалімдері, медицина, мәдениет қызметкерлері, жалданбалы жұмысшылар, өзін-өзі жұмыспен қамтитындар, зейнеткерлер, оқушы жастар, қаңғыбастар мен қылмыскерлерден тұрады. Жұмыссыздар, өзіне өзі жұмыс берушілер, әлеуметтік жағынан аз қамтылғандар, әртүрлі сырқатқа шалдыққандар, қылмыскерлердің басым көпшілігі негізінен қазақтар.
Демограф ғалымдар посткеңестік кезеңдегі халықтарды шартты түрде төрт ұрпаққа жіктейді: сталиндік жеке басқа табынуды көргендер, тоқырау заманының куәгерлері, қайта құрудың замандастары және бүгінгі ұрпақ. Бірінші ұрпақ өмірден түгелге жақын өтті, одан кейінгілер өтіп барады, үшінші буынның бірқатары әлі де еңбек етуде, атынан түссе де, қатардан қалмағандар бар. Бұл үш буын кеңестік тіл саясатының зәбірін көрді. Олар ұлттық нигилизмнің де вирусын таратты. Бірақ жас ұрпақтың басым көпшілігі әлеуметтік зерттеулерге қарағанда, қазақ мектебінде оқығандар, қызметте де, отбасында да қазақша сөйлейді, балаларын да негізінен қазақ мектептеріне береді, орыс, ағылшын тілдерін де меңгерген, енді оларға жол ашу, мүмкіндік туғызу керек. Тіліміздің болашағына сенім мол.
Амангелді АЙТАЛЫ,
философия ғылымдарының докторы, Қ.Жұбанов атындағы Ақтөбе мемлекеттік университетінің профессоры.
