«Өзің құрметтемеген нәрсеге, бөтеннен қайтып құрмет күтесің».
Абай
Қазақстан халқының ана тілін меңгеру деңгейлері әртүрлі. Қазақтардың 98,9%-ы, орыстардың 98,8%-ы, өзбектердің 95,4%-ы, ұйғырлардың 85,0%-ы, дүнгендердің 96,3%-ы, чешендердің 77,8%-ы, тәжіктердің 92,4%-ы, тағы да бірқатар этностық топтар ана тілім деп өзінің ұлттық тілін атаған. Бірақ бұл деректер ана тілін меңгерген дегенді білдірмейді. Бұл жерде этнопсихологиялық факторлар да ықпал ететіні сөзсіз, өз ұлтының тілін білмесе де, санақ жүргізушілерге білмеймін деп айтуға намыстанатындар да аз емес. Дегенмен Қазақстан халқының 6,5%-ы өз ана тілім деп басқа ұлттардың, негізінен орыс тілін атаған.
Нақтылап айтсақ, қазақтардың 1,1%-ы, орыстардың 1,2%-ы, өзбектердің 4,6%-ы, украиндардың 84,2%-ы, ұйғырлардың 15,0%-ы, татарлардың 49,0%-ы, немістердің 83,0%-ы, корейлердің 64,0%-ы, белорустардың 87,0%-ы, басқа диаспоралардың 61,1%-ы басқа тілге ауысқан. Сонымен 2009 жылы ел халқының 23,7%-ы орыстар және 6,5%-ы орыс тілін ана тілім деп танығандар. Соңғы он жылда осы үрдісте сан жағынан өзгерістер болғанымен, сапалық жағынан сақтала береді.
Халықтың тілдік таңдауына діни сенімі де әсер етуде. Қазақстан халқының 70,3%-ы ислам дінінде, 26,3%-ы христиандар, 0,1%-ы буддистер, 2,8%-ы дінді ұстанбайтындар, 0,5%-ы жауап бермеген. Қазақтардың 98,3%-ы ислам дінін ұстанады, 0,4%-ы христиандар. 1%-ы дінде жоқтар, 0,3%-ы жауап бермеген.
Орыстар 1,4%-ы ислам дінінде, 91,6%-ы христиандар, 6,1%-ы дінде жоқтар, 0,8%-ы жауап бермегендер. Украиндардың 0,9%-ы исламда, 90%-ы христианда, 7,3%-ы дінде жоқ, 0,9%-ы жауап бермегендер, немістердің 1,6%-ы исламда, 81,6-ы христиандар, 14%-ы дінде жоқтар, 2,7%-ы жауап бермегендер. Корейлердің 5,2%-ы ислам дінін ұстанады, 49,4-ы христиандар, 11,4%-ы буддистер, 11,4%-ы басқа діндерде, 0,2%-ы иудаизмде, 0,1%-ы басқа діндерде, 28,5%-ы дінде жоқ, 5,2%-ы жауап бермегендер. Татарлардың 79,6%-ы исламда, 10,2%-ы христиандар, 8,1%-ы дінде жоқтар, 2%-ы жауап бермегендер. Дініне қарай адамдардың ұлттық мінез ойлау жүйесі, тіл таңдауы да өзгереді.
Ал қазақ тілін білмейтіндер, шала білетін қазақтар үшін қазақ тілі ұлттық символ болып қала береді. «Ана тілім рухыма күш береді» дейтіндер көп. Ана тілін меңгермегенін үлкен өкінішпен мойындағанымен де оны білуге ұмтылмайтындар да аз емес. Ана тілін білмегені үлкен ыңғайсыздық тудырып, жақын-жуықтарынан алыстап, күйзеліске ұшыраған маргиналдар да бар. Ал орыс сөздерін араластырып сөйлейтіндер қазақ тілінің сөз байлығы тапшы болғандықтан, орыс сөздерін қосуға мәжбүрмін деп ақталады. Тек орыс тілінде сөйлейтіндер төңірегінде жағымсыз пікір басым. Олардың ұрпақтары да орыстанады деп есептейді. Бір студенттік аудиторияда «Қазақ тілін білмейтіндерді қазақ деуге бола ма?» деген сауал үлкен пікірталас туғызды. Пікірлер алуан түрлі: «тілді білмесе де қазақ болып қалуы керек», «тіл білмегені ата-анасының кінәсі»; «әлемде тарыдай шашылған еврейлер арасында ондайлар көп, тіл білмесе де дінін сақтайды»; «жаным қазақ дейтіндер ана тілін білуге тырысу керек»; «бұл – бақытсыздық, оған адамның өзі кінәлі»; «сөз жоқ, ол – қазақ емес»; «ол – толық қазақ емес». Қала жастарының арасында қазақ тілін білмейтіндерді қазақ емес деушілер ауыл
жастарына қарағанда көп емес. «Бүгін ана тілін білу маңызды емес» дейтін бірен-саран жастар бар. Жаһанданудың салқын лебізі біздің арамызда анық сезіледі. Бірақ бір ақиқат бар: тіл, дәстүр ұмытылса да ұлттық сана-сезім, тегі ұмытылмайды.
«Қазақ тілі бар ма? – деп ашына сөйлейді тіл жанашырлары, – теледидар, радио, әлеуметтік желіге қосыла қалсаң, бұзылған, бұрмаланған жартылай қазақ тілін естисің, ал көшедегі былапыт сөздерді естігенде түңілесің. Әрине, тіл де өзгеріске ұшырайды, бірақ осындай бүлінуді, қазақ тілінің төлтума сұлулығынан айырылуы оның дағдарысы демеуге амал жоқ».
Мемлекет білім, мемлекеттік басқару, бұқаралық ақпарат құралдары, мәдениет, өнер, басқа да кейбір салаларды тікелей реттей алады. Ал тұрмыстық, отбасылық қатынастар, жеке азаматтардың қарым-қатынас тілін реттеу қиын, ол адамдардың тіл мәдениетіне, ұлттық намысына байланысты. Мемлекеттік тілді білу бүгінгі медицина саласында міндетті. Аяқ астынан ауырып қалған немересін әжесі жедел жәрдем көмегімен ауруханаға жеткізеді. Кезекші дәрігер бес жасар балаға «открой рот» десе, бала аузын ашпайды. Сол кезде ұлты қазақ қазақша білмейтін дәрігер «он невменяемый» (ес-түсін білмейді) деп, әрекеттер жасауға кірісе бастағанда, әжесі араласып «айналайын, аузыңды аша ғой» десе, немересі аузын ашады. Содан қазақ тілін білетін дәрігер шақырылады. Бұл депутаттың немересі еді. Белгілі ақтөбелік хирург Намаз Ізімбергеновтің «қазақ тілін білмегендіктен, дәрігерлер талай адамды өлтіруі де мүмкін» дегені бар.
Қазақ тілін білу – ұлттық намыстан. Балтық жағалауы елдерінің байырғы халықтары орыс тілін біле тұра, славяндармен орысша сөйлеспейді. Ол «орыс тілі отарлаушы ұлттың тілі болған, енді менің елімде менің тілімде сөйле, мені сыйла» дегені. Бізде ондай ұлттық мінез көп көрінбейді. Керісінше, біз эстондық, литвалық, латыш, украиндықтарды орысша сөйлемейді деп айыптаймыз.
Президент Қасым-Жомарт Тоқаев «Тәуелсіздік бәрінен де қымбат» мақаласында: «Бүгінде мемлекеттік тілді білетін қазақтың да, өзге этнос өкілдерінің де үлесі едәуір артты. Қазақ тілін, шын мәнінде, бүкіл халқымызды біріктіруші факторға айналдырудың барлық құқықтық тәсілдері және кепілдіктері қалыптасты. Мәселе – ниетте. Ниеттің дұрыс болуы қазақ тілін меңгергісі келетін адамдарға да, осы мақсатқа жетуге жағдай жасайтын Үкіметке де байланысты», деді.
Қасым-Жомарт Кемелұлының ниет мәселесіне назар аударуының астары терең. Қазақ ұлттық дүниетанымы да – ниет, мақсатқа жетудің қозғаушы күші. Бірақ ниетті іске асыру адамдардың көңіліне, ойының тазалығына, ықыласына байланысты. Сондықтан жақсы ниетпен ойға алған игі іс орындалмай да жатады. Пиғылы жаман, көңілі бұзық, ықыласы теріс адамдар қарсылық та көрсетеді. Болмаса ниеті таза, бірақ интеллектуалды, психологиялық, кәсіби жағынан дайындығы жоқ, алған істің қисынын тауып, жүзеге асырудың жолын білмейтіндер де аз емес.
Ел Үкіметі тіл саясатын іске асыруға арналған мемлекеттік бағдарламалар қабылдап, оның орындалуын қадағалап келеді. Негізгі мақсаты – мемлекеттік тілдің толыққанды қызметін қамтамасыз ете отырып, тіл мәдениетін арттырып, тілдік капиталды дамыту. Қазақстандағы тіл саясатына байланысты жүргізілген қоғамдық сауалдама мына жағдайды анықтайды. Олардың 45,3%-ы «толықтай байыпты, ойластырылған, ұлттық келісімді қалыптастыратын дұрыс саясат» деп есептейді. Респонденттердің 13,0%-ы «қазақ тілін саналы түрде қолдау, басқа тілді елемеу және оларға қысым көрсету басым» деп есептейді. Бұл тіл саясаты қарсыластарының пікірі болса керек. Ал 8,2%-ы тұрақтылықты сақтау мақсатында қазақ тілінің мүддесі ескерілмейді» деп санайды. Респонденттердің тек 2,9%-ының жүргізіліп жатқан тіл саясатына көңілдері толмайды. Өкініштісі, бұл сауалдамаға қай этностар және қаншасы жауап бергендері белгісіз.
Лингвист ғалымдар «ХVI-XVII ғасырларда еуропалықтар ғылым мен өнердің ортақ тілі – латын тілінен неге бас тартып, жергілікті француз, неміс, ағылшын, итальян, басқа да тілдерге ауысты?», «Неге әлемдік тіл – француз тілінен халықтар ағылшын тіліне Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін ауысты?», «Неге мемлекеттердің көпшілігі тіл саясатында жұмсақ бағыт ұстанса, Франция бұлжымайтын қатаң саясат ұстанады?», «Неге бір елдерде заңмен бекітілген мемлекеттік тіл болмаса да, басқа тіл барлығына ортақ тіл қызметін ресми атқарады?», «Неге бір тілді заңмен мемлекеттік тіл деп бекіткенмен оның функциясын көбіне-көп басқа тіл атқарады?», «Неге бір мемлекетке отарлаушы елдің тілі, мысалы Үндістанда ағылшын тілі ресми тіл болып саналады?» деген және осы сияқты басқа да сауалдарға жауап іздеген ғалымдар тіл проблемасы саяси, әлеуметтік, қаржылық-экономикалық, басқа да мәселелермен байланысты екеніне назар аударады.
Біз мемлекеттің тіл бағдарламаларына шамадан тыс мән беріп, тіл төңірегіндегі мәселелерді терең қарастыра алмай келеміз. Мысалы, сауалдамаға жауап бергендердің 8,2%-ы «тұрақтылықты сақтау мақсатында қазақ тілінің мүддесі ескерілмейді» деп санаған. Орынды сын. Тіл саясатында ішкі және сыртқы факторлардың ықпалын сылтау етіп, мемлекеттік тілдің қолданылуына шектеу қою бар. Әлі де болса тіл саясатын жүргізгенде қазақ елінің тілдік, демографиялық, экономикалық, тарихи (отарланған ұлт), саяси, мәдени жағдайлары бір-бірімен байланысты ұштастырып қарастырылмайды. Диаспорлардың көбінің тіл проблемалары тарихи отандарында шешіліп жатқанын да есепке алған жөн. Кейде тілдердің тең құқықтығын абстракті түсініп, орыс тілінің деңгейін осы күйінде сақтау керек деген пікір айтылады, ал ол оның үстемдігін осы күйінде сақтау дегенді білдіреді. Орыс тілінің деңгейін жасанды көтеру де, оған қысым жасау да жөнсіз. Диаспора тілдеріне қанша сұраныс болса, сонша жағдай жасалуы тиіс.
Мемлекеттік тіл саясатын жүргізу барысында жаһанданудың қай елдің де дербестігін халықаралық нормалардың күшімен, тәуелсіздігін шектеп, олардың экономикалық саяси, мәдени өмірін бақылайтынын естен шығармаған жөн. Бұл саясат ұлттық тіл, мәдениет, дәстүр шартты дүниелер деп, еуропалық, америкалық стандарттарға икемдейді. Бұл бүгін тәуелсіздік алған жас мемлекеттердің төлтума ерекшеліктеріне қауіп төндіріп тұр. Бүгін тіл тәуелсіздігін мемлекет тәуелсіздігінен бөліп қарау мүмкін емес. Тіл саясатын жаңғырту барысында жаһандану заманының ерекшеліктеріне Үкімет тереңірек мән беруі тиіс.
Ғылыми-техникалық интеллигенция әлі де қазақтардан қалыптаспады, қазақтардан мақсатты түрде жоғары маман жұмысшылар, инженерлер мен менеджерлер өсіп, шетел мамандарын алмастыра алмай жатыр. Шетел компанияларында жұмыс істейтін қазақтарды қай жағынан да кемісту жалғасуда. Өз елінде өз өндірісіне өзі қожа бола алмаған ұлттың тілі де басым бола алмайды. Мәселе шетелдіктердің барлығын қазақша сөйлетуде емес, қазақ мүддесінің экономикалық, әлеуметтік жағынан жоғары болуында. 2018 жылы Атырау қаласында өткен экологиялық конференцияда мұнай өндірісіндегі қара қызметтегі қазақтардың ауру-сырқауы шетел мамандарымен салыстырғанда бірнеше есе жоғары екендігі көптеген дерекпен дәлелденді. Қазақ тілді интеллектуалдар, ұлттық деңгейдегі ықпалды лидерлер әр салада әлі де көп емес. Әлеуметтік жағынан әлжуаз, адал, кәсіппен айналысатындардан гөрі, тілін сыйлай бермейтін шенеуніктері басым ұлттың тілін басқалардың құрметтемейтіні белгілі.
Прагматизмнің басқа жағымсыз тұстары да баршылық. Соның бірі – пайдакүнемдік. Өмірден тек пайда табу, табыс, жеке басының қамы үшін, қажетті нәрсе үшін әрекет ету психологиясы нарық заманында етек алды. Керегіне пайдалы, жарамды іспен ғана айналысып, ұлттық құндылықтарды да жеке пайда әкелетін мүдде тұрғысынан бағалау, тірлігі өз басынан аспайтындар ана тілінен гөрі, бүгін орыс, ағылшын тілдеріне артықшылық береді. Прагматизм ысырапшылдыққа жол бермес, бірақ қазақ мүддесіне де жаны ашымас. «Ана тілі – ана тілім ғой, оны құрметтеу – парыз, бірақ ол орыс, ағылшын тілдеріндей қызмет ете алмайды» дейтіндер көп. Қазақ тілінің бәсекеге қабілетсіздігінен туған бұл ұстанымдағылар қазақ тілін сүйсіне, қуана мадақтағанымен, күнделікті өмірде, тұрмыстық жағдайда тілге деген жоғары көңіл күйден пайда бағалы, оны өмір де, тіл саясаты да қолдайды. Еңбекақысы адамның біліміне, тәжірибесіне, мамандығына, тағы да басқа жағдайларымен қатар, қазақ тілі емес, орыс, ағылшын тілдерін білуіне де байланысты. Қазақ тілі осылай кейінге ысырыла береді, бара-бара оған сұраныс туғызбаса, жойылу қаупі де төнеді. Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарындағы өткір, тіпті шиеленісті ахуал біраз уақыт өткен соң басылды, себебі тіл саясаты басқа тілдерді қолдауға көбірек назар аударды.
Шет тілдері кеңес заманында мектептер мен жоғары оқу орындарында оқытылды. Кейбір деректер бойынша оқығандардың бір пайызына жуығы ғана шет тілін өз қызметтерінде пайдаланған. Республика тәуелсіздік алғаннан кейін шетелдерде ондаған елшілік ашылды, елге инвесторлар келді, жастар шетелдерде білім алуға мүмкіндік алды. Бірақ шет тілдерін, негізінен ағылшын тілін оқу төңірегінде түсінбейтін жағдай қалыптасты. Ағылшын тілін білу тіпті міндетті болып, қазақ тілі, физика, математика, басқа да пәндерді ығыстырды. Ағылшын тілін балабақшадан бастап енгізген соң, оны оқытатын мұғалімдер тапшы болғандықтан, миллиардтаған қаржы жұмсап, тіл үйрететін тиімсіз қысқа мерзімді курстар ашылды, ағылшын тілін оқытатын мұғалімдерге қосымша үстемеақы төленді. Осылай мемлекеттік тілдің мәртебесі төмендетілді. Әрбір оқушыға, әрбір студентке ағылшын тілін тықпалаудың тиімсіздігіне енді көзіміз жете бастаған сияқты. Шетелде білім алуға мүдделі оқушылар арнайы мектептерде, сондай-ақ қосымша ақылы сабақтар алып тілді меңгеріп жатыр. Сонымен бірге қай тілде оқыса да шетелде жұмыс табуына кепілдік бермейді. Бірқатар жастар аудармашы болу үшін шет тілдерін оқиды. Жаңа технология енді тілмаштарды жұмыссыз қалдырады. Электронды жүйе қай тілді де аудара береді.
Тар прагматизм ұлттық намыстан, ана тілінен жоғары болып барады. Батысеуропалық неміс, француз және басқалар ұлттық тілімізді жоғалтамыз деп қорықпайды, тілдерінің тазалығын сақтайды, ағылшын терминдерін француздандырып, немістендіріп жібереді, халықаралық қатынастарда өз тілдерінің мәртебесін жоғары қояды. Ең бастысы, осы отарлаушы елдер өздерінің мәдениет, кино, театрын, музыкасын басқалардың ықпалды идеологиялық әсерінен сақтандырады. Отарланған, ұлттық тілі мемлекеттік тілге айналмаған Қазақстан сияқты елге шет тілдердің ашық озбырлығынан сақтану жөн.
Амангелді АЙТАЛЫ, философия ғылымдарының докторы
