«Татулықтан артық жол жоқ»
Абай
Қай елде де тіл мәселесін шешу оңай болмаған. Үндістанның тіл саясаты – 1625 тілден, оның ішінде 33 тілдің әрқайсысында миллионнан астам адам сөйлеген азапты қақтығыстың нәтижесі. Көптеген қиындыққа қарамастан, Үндістанда тіл мәселесі сәтті шешілді. Өз тілдерін заңмен қабылдаған соң аймақтар арасында қайшылықтар тыйылды. Ал бұрынғы отаршылдардың тілі – ағылшын тілі уақытша пайдалану мен саяси және әкімшілік тұтастықты сақтаудың жалғыз амалы болды.
Мемлекеттік тілді жариялау оны міндетті түрде бірден пайдалану дегенді білдірмейді. 1963 жылы Алжирде Франциядан тәуелсіздік алғаннан кейін классикалық араб тілі дара ресми (мемлекеттік) және ұлттық болып жарияланды. Француз тілі отарлаушылар тілі ретінде үзілді-кесілді қабылданбады. Француз отаршылығына байланысты дүниелердің барлығы мақұлданбады. Дегенмен Алжирде француз тілі мемлекеттік тіл болмаса да бүгінде кең қолданылуда, ал классикалық араб тілі діни тіл болып келе жатыр. Осындай жағдай Тунисте, басқа да елдерде бар. Отарлаушы ұлттар отарланған ұлттарды өз мәдени, саяси, тілдік ықпалынан шығармауға тырысатыны да әсер етеді.
Ал Ирландияда ирланд тілі жарты ғасырдан астам мемлекеттік деп жарияланғанымен, оны ұлттық интеллигенцияның кейбір өкілдері пайдаланады, ал мемлекеттік тіл қызметін негізінен метрополия тілі – ағылшын тілі атқарып келеді.
Кеңес мемлекетінің ыдырауы этностар арасында әрқилы этнопсихологиялық көңіл күй туғызды. Байырғы отарланған халықтар рухани тіректі өздерінің бай тарихи мұрасынан, имандылық дәстүрінен іздеді. Көптеген этностар, ұсақ этностық топтар арасында күйзеліс, абыржу айқын сезілді, республикалардағы жаңа билікті сол ұлттың билігі деп қабылдады, бұрын сыйлап үйренбеген ұлттық тілдерге бейімделу де қорқытты, бұрынғыдай қорғайтын орталықтың жоқтығы қынжылтты. Енді олар өздерін қысым көретіндей, болашағы жоқтай сезінді. Мәскеушілдік, жалған да болса санаға сіңген интернационалистік идеологияның орнын толтыру қажеттігі туды. Ортақ кеңестік қоғамдық сана-сезім, ортақ намыс, ортақ тіл ұлтсызданғандар үшін ыңғайлы мінез-құлық туғызған, ұлы мемлекеттің азаматымыз деп оның жеңістерімен мақтанатын сезім ұялады. Жазушы, ұлты чукча Ю.Рытхеу (1930-2009) «сіздің шығармаларыңыз орыс тілінде шығады» деп қызығушылық танытқан қазақ әріптесіне, «ол біздің сорымыз, ана тілімізде оқушы жоғалып барады» депті. Бүгінде бұл – ресейлік көптеген автордың тағдыры. Барлық этностың орыс тілінде білім алуы, сөйлеуі теңдіктің белгісіндей көрінді. Ұсақ этностарға дейін басқа мемлекеттің халықтарына менсінбейтін астамшылдық психология дәріптелді. Ұлттық сана-сезімдері жалпыкеңестік идеологияға сіңіскен диаспоралардың байырғы ұлттың тәуелсіз мемлекеттігіне көзқарастары жағымды бола бермеді.
Бұрынғы одақтас республикаларда, Қазақстанда да күрделі этносаяси жағдай қалыптасты. Қазақ тілінің мемлекеттік тіл мәртебесі мемлекеттің заңдылығын, ұлылығын, маңыздылығын паш етті. Қазақстан қазақтың атамекені екенін, ортақ тарихи құндылығы, ұлттың тілегі, ықыласы болып келгенін көрсетті. Қазақ тілінің қазақтардың құқықтық жағдайы басым көпшілігіне романтикалық, қиялдаған арманның орындалғанын көрсетті. «Қазақ тілі» қоғамы ең ықпалды тіл саясатын айқындайтын ұйымға айналды. Тәуелсіздіктің алғашқы кезеңінде қазақ тілі орыс балабақшалары мен мектептерінде де міндетті пән болуы, жоғары оқу орындарында қазақ бөлімдерінің ашылуы, республикалық газет-журналдарда қазақ тілі мәселелерінің талқылануы, мемлекеттік басқару органдарының қазақ тілінде қызмет ете бастауы, қазақ тілі курстарының жұмыс істеуі, қазақ тілінде әдебиеттердің басылуы қуантты. Бұл кезеңде қандай күрделі қиындықтар күтіп тұрғанын әлі де сезбедік, проблемалар оңай шешілетіндей көрдік.
Заң нормаларымен қазақ тілі мемлекеттік тіл деп бекітілгенімен, жеке адамдардың тіл қатынастарында өз заңдылығы, тіл таңдау құқы бар, оны заңмен реттеу мүмкін емес, тек атқарған қызметіне қарай тілді меңгеруді талап етуге болады. Сондықтан адамдардың тілдік мінез-құлқын кейде ауа райына теңейді. Тілдік орта ғана тілге икемдейді.
Шынында да қазақстандықтардың тіл саясатына ықыласы, зейіні, түсінігі бірдей еместігі түсінікті. Генетикалық жағынан жақын диаспоралардың көзқарасы бір бөлек те, ал генетикалық тегі өзге диаспоралардың психологиялық шекарадан өте алмай жүргендері баршылық. Сондай-ақ тарихи отаны бар диаспоралар мен тарихи отаны жоқтардың көңіл күйі өзгеше. Қоғамдық пікірде орыс тілінің тағдырына байланысты алаңдаушылық, қорқыныш пен үрей де, қазақ тілі мемлекеттік тіл қызметін атқара алатынына сенімсіздік те орын алды. Бұлай шүбә келтіру де негізсіз емес еді. Сонымен бірге орыс тілді қазақтар төңірегінде де оң пікір қалыптаса бермеді, басқа диаспора өкілдеріне қазақ тілін әуелі қазақтар білсін деуге бүгін де себеп болады.
Ал қазақтар арасында тілдік, ұлттық саясатты жеке бастың пайдасымен байланыстырып, мемлекеттік органдарда жұмысқа тұруға, жоғары оқу орындарына оқуға түскенде жеңілдіктермен пайдалануға, жекешелендіру барысында, жер бөлісінде артықшылыққа қол жеткізуге тырысатындар болды. Израильде ивриттің жандануына байланысты билікке иврит тілін білетін еврейлер келсе, біздің элитаның бірқатарын ана тілі емес, табыс, ақша, мүлік қызықтырды. Олардың көбі өз ұрпағына бүгін ағылшын тілін білгізіп, шетелде білім алуға, жұмыс істеуге тәрбиелейді. Осылай ұлт бірлігі, тіл тұтастығы проблемасы одан әлі күрделенді.
Мемлекеттік институттар, қоғам қайраткерлері, қазақ интеллигенциясы, жазушылар, бірқатар ғалымдар, сондай-ақ орыс тілінің үстемдігін қолдайтын, қазақ тілінің болашағына сенбейтін орыс интеллигенциясы, орыстілді бірқатар қазақ интеллигенциясы, диаспоралардың өкілдері әртүрлі ұстанымда болып, көбіне ана тілдерін сақтауға тырысады, тарихи отандарына қоныс аударуды ойлайды, тарихи отаны жоқ диаспоралардың бірқатары психологиялық күйзеліс жағдайында болып, сыйлап үйренбеген қазақ тілін көбі жатырқауда, негізінен орыс тілін қолданады. Көптілді ортада тіл мәселесін реттеу елдің тұрақтылығына үлкен сын болды. Осы өткір жағдайда орыс тіліне ресми қолданыста қазақ тілімен қатар мәртебе берілуі және басқа да диаспоралардың тілдерін қолдау елімізде тұрақтылықты сақтау үшін және әлемде еліміз туралы жағымды имидж қалыптастыру үшін саяси компромисс міндетін атқарып келеді.
Мемлекеттің тіл саясаты әлемдік тәжірибеге сүйеніп, әртүрлі салаларда жұмыс ұйымдастырып келеді: құқықтық тұрғыдан реттеу; қаржыландыру; әкімшілік басқару; білім жүйесі; мамандарды аттестаттау; бұқаралық ақпарат құралдары.
Тіл саясатының басты мақсатының бірі – халықты қазақ тілінде сөйлету. Ресми мәліметтер бойынша, Қазақстандағы түркітілдес халықтардың ішінде өзбектердің 95,5%-ы, ұйғырлардың 93,7%-ы, қырғыздардың 92,7%-ы қазақ тілін тұрмыстық деңгейде, ал 12%-ы жоғары деңгейде меңгерген. Славян этностар өкілдерінің арасында ауызекі қазақ тілін орыстардың 25%-ы, украиндардың 21,05%-ы, белорустардың 19 %-ы, поляктардың 20,9%-ы,
сондай-ақ немістердің 24%-ы түсінеді. Олардың ішінде қазақша оқып, жаза білетіндердің үлесі 2,9%-ды құрайды. Қазақ тілін енгізудің ең бір ықпалды әсері білім саласында көрініс алды. Соңғы деректер бойынша, мектепке дейінгі білім беру ұйымдарында мемлекеттік тілде тәрбиеленушілер 73,6%-ды құрайды. 2018 жылғы мәлімет бойынша жалпы білім беретін 7 393 мектеп бар, оның 3 797-сі қазақ, 1 312-сі орыс, 2 255-і қазақ-орыс, 12-сі өзбек, 11-і ұйғыр, 1-еуі тәжік тілдерінде білім береді. Барлық оқушылар санының 66%-ы қазақ тілінде білім алады.
Дегенмен, қазақы қоғамдық пікірде әртүрлі ойлар айтылуда. Оларды шартты түрде оптимистік, пессимистік және байсалдылар деуге болады. Қолжеткен нәтижелер, сөз жоқ, оптимистік көңілге жетелейді. Ең бастысы, қазақ тілі төңірегінде психологиялық ахуал өзгерді, қазақ тілі мемлекеттік тіл қызметін атқара алатын тіл екендігіне көз жетіп, жаңа тілдік мінез-құлық қалыптасып келеді. Сонымен бірге нәтиже күткендей болмады, ойдан шықпады деп қынжылыс білдіретіндер, үміт ақталмады, қазақтар жаппай сөйлеп, оқып, жазып, кеткен жоқ, көптеген депутат пен министр қазақ тілін меңгермеген, іс қағаздары, негізінен, аудармашылар арқылы қазақшалануда, басқа да орынды кемшіліктерді айтып түңілуде. «Он бес жыл өтті, міне жиырма жыл өтті, міне отыз жыл болды, қазақ тілі тұғырына қонған жоқ» деп торығып жақсылықты күтпейді.
Қызу сезімге бой алдырғандар бірте-бірте бәсеңдеп келеді. Байсалды, саясаттанудан аулақ, тілдік ахуалды бұра тартпай салиқалы бағалайтын ұстанымды қолдайтындар да ел ішінде көп. Тілді саналы түрде меңгеру қажетін түсінетіндер көбеюде. Дегенмен, әлі де аңғырттық, тіл саласында оңды өзгерістер өзінен өзі шешілетіндей көретіндер бар. Мысалы, орыс тілінің ресми түрде қолданылатынын Конституциядан алып тастаса, барлық проблема шешілетіндей көреміз. Рас, осылай болса, мейіріміз де тасып қалар. Бірақ мемлекеттік тіл мәселесін заңмен, қаулылар шешімдерімен енгізуге болмайтынына көзіміз жетті. Тілдің қызметін нығайтудың мерзімін де нақты айқындау, нәтижесін де дәл болжау қиын. Оның ұтымды, ықпалды жолы – қоғамның барлық мүдделі әлеуметтік, этностық топтардың қолдауы, тілдің иесі қазақ ұлтының қуаттауы мен қорғауы, тілге сұраныс туғызу. Егер тілді мұхиттағы кемеге, мемлекеттің қолдауын кеменің құрал-жабдықтары десек, сол кеменің қозғаушысы – ұлттық мақсат пен мүдде, ниет пен амал-әрекеттер.
Амангелді АЙТАЛЫ,
философия ғылымдарының докторы.
